Ε.Βερβεροπούλου, Η αποτελεσματικότητα της αποκαταστατικής δικαιοσύνης: μία κριτική ανάλυση

Η αποτελεσματικότητα της αποκαταστατικής δικαιοσύνης: μία κριτική ανάλυση

Ε. Βερβεροπούλου

Ειρηνοδίκης

Εισαγωγή

Με το παρόν άρθρο παρουσιάζουμε εν συντομία τη θεωρία της αποκαταστατικής δικαιοσύνης και στη συνέχεια παραθέτουμε ενδεικτικά αποτελέσματα μερικών ερευνών ως προς την αποτελεσματικότητα της εφαρμογής αυτής.

1. Θεωρία αποκαταστατικής δικαιοσύνης

Αποκαταστατική δικαιοσύνη είναι κάθε πράξη, της οποίας πρωταρχικός στόχος είναι η απόδοση δικαιοσύνης, μέσω της επανόρθωσης της βλάβης που προκλήθηκε από την προσβολή. Είναι μία προσέγγιση επίλυσης ενός προβλήματος, μία διαδικασία, στην οποία συμμετέχουν οι εμπλεκόμενοι. Η αποκαταστατική δικαιοσύνη είναι θυματοκεντρική, το θύμα έχει πρωταγωνιστικό ρόλο στις διαδικασίες, καθόσον κυρίαρχος στόχος αυτής είναι η αποκατάσταση της ζημίας του θύματος. Η αποτελεσματικότητα των συστημάτων αποκαταστατικής δικαιοσύνης διαφαίνεται από την μείωση της υποτροπής των δραστών και την ικανοποίηση των μερών. Ο Charles Barton^[1] παρουσιάζει τέσσερις καθοριστικούς λόγους που συμβάλλουν σ’ αυτό και αποτελούν τα στάδια της α.δ.

Το πρώτο στάδιο είναι η αντιστροφή της ηθικής αποσύνδεσης. Δηλαδή, ενώ με την παραδοσιακή ποινική δικαιοσύνη ο δράστης επιλέγει να αποσυνδεθεί ηθικά από την πράξη, μετατοπίζοντας την ευθύνη έξω από τον εαυτό του, η αποκαταστατική δικαιοσύνη τον φέρνει αντιμέτωπο, σε ψυχολογικό και ηθικό επίπεδο, με την πράξη του και ακολούθως την ευθύνη του, μέσα από την συνειδητοποίηση των συνεπειών της πράξης του. Κατά το δεύτερο στάδιο, με την επιλεγόμενη διαδικασία ο δράστης εξελίσσεται ηθικά και κοινωνικά μέσα από την εμπειρία που του παρέχει η επαφή και επικοινωνία με το ίδιο το θύμα. Το τρίτο βήμα- στάδιο είναι η συναισθηματική και ψυχολογική θεραπεία: Το τραύμα θεραπεύεται με την επικοινωνία μεταξύ του δράστη και του θύματος και την εύρεση, ύστερα από συμφωνία, κοινά αποδεκτής, συμβολικής αποκατάστασης. Το τελευταίο βήμα προς την επανόρθωση του δράστη συνίσταται στην επανενταξιακή ντροπή. Στο στάδιο αυτό, η αξιόποινη πράξη ξεχωρίζει από το πρόσωπο του προσβολέα. Αφενός αποδοκιμάζεται η επιλήψιμη συμπεριφορά, αφετέρου οι συμμετέχοντες εκφράζουν τον σεβασμό και την αποδοχή τους προς τον δράστη, γεγονός που οδηγεί στην ομαλή επανένταξή του στην κοινωνία.

2. Αποτελεσματικότητα της α.δ.: μείωση της υποτροπής και ικανοποίηση των μερών

Τα διαφορετικά προγράμματα της αποκαταστατικής δικαιοσύνης που προβλέπονται στις έννομες τάξεις όπου εφαρμόζεται η α.δ., συμβάλλουν στη μείωση της υποτροπής των δραστών, δοθέντος ότι είναι εξατομικευμένα, βασίζονται στις ανάγκες αυτών, μέσα από τη μελέτη της προσωπικότητάς τους και των ατομικών και κοινωνικών τους περιστάσεων. Σημαίνοντα ρόλο στην επιτυχία των προγραμμάτων, μεταξύ άλλων, διαδραματίζουν οι διαμεσολαβητές, που απαιτείται να έχουν εξειδικευμένες γνώσεις και δεξιότητες.

Ένα τέτοιο επιτυχημένο πρόγραμμα εφαρμόστηκε στο Winnipeg του Καναδά, όπου μελετήθηκε η υποτροπή μεταξύ δραστών, οι οποίοι είχαν συλληφθεί για αδικήματα με απειλούμενη ποινή φυλάκισης ή κάθειρξης που επέλεξαν πρόγραμμα α.δ. και καταδικασμένων που είχαν απολυθεί υπό όρους. Τα αποτελέσματα της μελέτης αυτής κατέδειξαν ότι στον πρώτο χρόνο η υποτροπή για τους πρώτους έφτανε στο 15,3%, ενώ για τους υπό όρους απολυθέντες σε 37,5%, στο δεύτερο χρόνο για τους συλληφθέντες το ποσοστό έφτανε στο 27,8%, ενώ για τους δεύτερους 54,4% και στον τρίτο χρόνο για τους δράστες που ανέμεναν καταδίκη το ποσοστό έφτανε το 34,7%, ενώ για τους υπό όρους απολυθέντες έφτανε το 66,1%^[2]. Μία ακόμα αξιοσημείωτη έρευνα διενεργήθηκε στο Timaru της Νέας Ζηλανδίας Οι ερευνητές εξέτασαν ομάδα δραστών, όπου εφαρμόστηκαν προγράμματα α.δ. σε σύγκριση με μια ομάδα ελέγχου που ταίριαζαν στα βασικά τους χαρακτηριστικά με τους πρώτους. Διαπιστώθηκε ότι η πρώτη ομάδα καταδικάστηκε εκ νέου λιγότερο συχνά και ότι η διαφορά στα ποσοστά υποτροπής μεταξύ των δύο ομάδων ήταν σημαντική ένα χρόνο μετά τη συμμετοχή τους σε πρόγραμμα αποκατάστασης, ενώ τα αδικήματα, στα οποία καταδικάστηκαν, ήταν λιγότερο σοβαρά από εκείνα της ομάδας ελέγχου που δεν ήταν μέρος διαδικασιών α.δ.[3]

Περαιτέρω, οι συμμετέχοντες στις διαδικασίες αποκαταστατικής δικαιοσύνης αναφέρουν ότι είναι ικανοποιημένοι σε μεγάλο βαθμό. Αξίζει ν’ αναφερθεί μία μελέτη που διενεργήθηκε στην Πενσυλβάνια, όπου καταγράφεται ότι το μεγαλύτερο μέρος των συμμετεχόντων, δηλαδή των θυμάτων, των θυτών και των οικογενειών τους, σε ποσοστό 90%, συστήνει τη διαδικασία αυτή και σε άλλους. Στη μελέτη αυτή, ποσοστό 93% των θυμάτων ανέφερε ότι η συνάντηση με το θύτη τους ήταν χρήσιμη, ποσοστό 100% των δραστών ανέφεραν ότι η συνάντηση με το θύμα ήταν χρήσιμη, ενώ ποσοστό 94% από τους συμμετέχοντες δήλωσαν ότι θα επαναλάμβαναν τη διαδικασία της αποκαταστατικής δικαιοσύνης. Συμπληρωματικά, σχετική έρευνα που διενεργήθηκε στη Μινεσότα ποσοστό 98% των θυμάτων και 94% των παραβατών θα συνιστούσαν τη συνδιάσκεψη σε άλλους, ενώ ποσοστό 95% των θυμάτων και των παραβατών ήταν ικανοποιημένοι με το αποτέλεσμα της διάσκεψης^[4]. Στη Νέα Νότια Ουαλία της Αυστραλίας, σε σχετική μελέτη που συμμετείχαν θύματα και δράστες, καταγράφηκε ότι ποσοστό 90% των συμμετεχόντων θεώρησε ότι η διάσκεψη ήταν δίκαιη, τόσο για το θύμα όσο και για τον δράστη. Επιπλέον, ποσοστό 90% θεώρησε ότι είχε την ευκαιρία να εκφράσει τις απόψεις του και αντιμετωπίστηκε με σεβασμό, ενώ τουλάχιστον ποσοστό 79% εκ των ερωτηθέντων κατέθεσε ότι ήταν ικανοποιημένο με τον τρόπο που αντιμετωπίστηκε η υπόθεσή του από το δικαστικό σύστημα[5].

3. Έρευνες για την εφαρμογή της α.δ. σε ειδικές κατηγορίες εγκλημάτων
   • Δίκαιο ανηλίκων

Στις χώρες που εφαρμόζεται η αποκαταστατική δικαιοσύνη, οι πρώτες χρονολογικά διατάξεις που έχουν θεσπιστεί, αφορούν στο δίκαιο ανήλικων, όπου λόγω της φύσης του δικαίου αυτού και της ψυχοσύνθεσης των ανηλίκων, οι διαδικασίες α.δ. ενδείκνυνται. Οι Bouffard J., Cooper M. and Bergseth K.[6] πραγματοποίησαν μελέτη σε υποθέσεις παραβατικών ανηλίκων. Οι ανωτέρω ερευνητές κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι όλα τα προγράμματα αποκαταστατικής δικαιοσύνης είναι αποδοτικά, ξεκινώντας από εκείνα που έχουν τη μικρότερη επέμβαση στην προσωπικότητα του ανηλίκου μέχρι εκείνα που είναι περισσότερο επεμβατικά, εφόσον αφορούν σε μικρές παραβάσεις. Δηλαδή, τα προγράμματα αυτά οδηγούν με βεβαιότητα στην επανόρθωση και στη μείωση της υποτροπής των ανήλικων δραστών, σε σύγκριση με το σύστημα της παραδοσιακής ποινικής δικαιοσύνης.

• Έμφυλη βία, ενδοοικογενειακή βία και σεξουαλικά εγκλήματα

Ως προς τα αδικήματα της έμφυλης βίας, στο εγχειρίδιο του ΟΗΕ για τη νομοθεσία της βίας κατά των γυναικών^[7] συστήνεται η εφαρμογή της διαμεσολάβησης σε όλες τις υποθέσεις, κρίνοντας ότι το θύμα και ο θύτης βρίσκονται στην ίδια διαπραγματευτική θέση. Αντιθέτως, στο συνέδριο του Συμβουλίου της Ευρώπης στην Κωνσταντινούπολη το έτος 2014 για την πρόληψη και καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών και της ενδοοικογενειακής βίας, έγινε δεκτό ότι το θύμα δεν είναι στην ίδια θέση με το δράστη, ο οποίος είναι ο πιο ισχυρός και κυρίαρχος στη σχέση μέσα στην οικογένεια, ενώ η γυναίκα και τα παιδιά αντιμετωπίζουν τις συνέπειες από την εγκληματική πράξη^[8]. Σε σχετική έρευνα του οργανισμού της Νέας Σκωτίας που διαχειρίζεται καταφύγια κακοποιημένων γυναικών (THANS), τα θύματα δήλωσαν εκφοβισμό από τους πρώην συντρόφους τους, οι οποίοι του άσκησαν πίεση, προκειμένου να συμμετέχουν στη διαδικασία και τελικά συμβιβάστηκαν ως προς τα δικαιώματά τους[9].

Σε υποθέσεις ενδοοικογενειακής βίας, μία πρακτική που εφάρμοσε ένας δικαστής στην πολιτεία Αρκάνσας των ΗΠΑ το έτος 2001 ήταν η συγκρότηση του Πάνελ των Επιπτώσεων των Θυμάτων^[10]. Η ομάδα αυτή αποτελούνταν από θύματα ενδοοικογενειακής βίας, τα οποία συμφώνησαν να μιλήσουν σε μία ομάδα δραστών εγκλημάτων ενδοοικογενειακής βίας, τους οποίους δεν γνώριζαν από πριν. Τα θύματα είχαν την ευκαιρία να εξηγήσουν στους δράστες πώς η ενδοοικογενειακή βία επηρέασε αυτά και τις οικογένειές τους. Από τα θύματα που συμμετείχαν στο πάνελ, ποσοστό 85% δήλωσε ότι η διαδικασία άξιζε τον κόπο και θα συνιστούσε τέτοια αντίστοιχα πάνελ και σε άλλα θύματα. Από τους δράστες, ποσοστό 57% υποστήριξε ότι η διαδικασία ήταν επιτυχής και θα τη συνιστούσε σε άλλους δράστες, ενώ επιπλέον εξέθεσαν ότι η εμπειρία ήταν καθοριστική στο να κατανοήσουν τα θύματα και να συλλογιστούν πώς θα μπορούσαν να αποφύγουν τη βία^[11].

Επίσης, σχετική μελέτη που διενεργήθηκε στην Αγγλία, όπου συμμετείχαν πολίτες που χαρακτηρίστηκαν ως θύματα σεξουαλικών εγκλημάτων, ποσοστό 70% εξ αυτών απάντησε ότι επιθυμεί να συναντηθεί με το δράστη, ποσοστό 56% προτιμά να εφαρμόζεται η διαδικασία αποκαταστατικής δικαιοσύνης συμπληρωματικά με την κλασσική ποινική διαδικασία, ενώ ένα ποσοστό 30% εξ αυτών επιθυμεί οι διαδικασίες α.δ. να εφαρμόζονται εναλλακτικά σε σχέση με το παραδοσιακό ποινικό σύστημα[12]. Από την πλευρά των δραστών, μόνο ένα ποσοστό 16% συμφώνησε με την αποκλειστική εφαρμογή της α.δ. σε σχέση με την κλασσική ποινική δικαιοσύνη. Αντίστοιχη μελέτη στο Ισραήλ, που διενεργήθηκε σε θύματα που συμμετείχαν σε διαδικασία α.δ., αναδεικνύει ένα αίσθημα μερικής ικανοποίησης των θυμάτων, τα οποία αποκόμισαν μία αίσθηση ασφάλειας, σεβασμού και αυτοεκτίμησης, ένιωσαν συναισθηματική επανόρθωση, ενώ τα αισθήματα του άγχους, του θυμού και του φόβου μειώθηκαν. Οι συμμετέχουσες σε διαδικασία α.δ. συγκαταλέγουν ως θετικά στοιχεία την ευκαιρία για διάλογο με το θύτη και το δικαίωμα του θύματος να επιλέξει τη διαδικασία (α.δ. ή παραδοσιακό δικαστικό σύστημα) που του ταιριάζει. Ως αρνητικά στοιχεία, κατατάσσουν τον κίνδυνο έλλειψης επαγγελματισμού των υπεύθυνων που οργανώνουν τη διαδικασία και τον κίνδυνο επαναθυματοποίησης των θυμάτων^[13].

4. Συμπερασματικά

Από την εφαρμογή προγραμμάτων α.δ. σε νομικά συστήματα που έχουν εντάξει την αποκαταστατική δικαιοσύνη σε πυλώνα της ποινικής δικαιοσύνης, αναδεικνύεται ότι η α.δ. είναι αποτελεσματική και οδηγεί γενικά σε ικανοποίηση των συμμετεχόντων μερών. Ο βαθμός ικανοποίησης εξαρτάται συχνά από το είδος και τη βαρύτητα του εγκλήματος, όπου, στα οικονομικά εγκλήματα και στα χαμηλότερης απαξίας εγκλήματα που αφορούν ανήλικους δράστες, είναι υψηλός.

Σχετικά όμως με τα εγκλήματα της έμφυλης βίας, της ενδοοικογενειακής βίας και τα σεξουαλικά εγκλήματα, τα θύματα είναι σκεπτικά ως προς την αποτελεσματικότητα της επικοινωνίας τους με το θύτη. Πέραν του φόβου και του αισθήματος της ανασφάλειας που πρέπει να αντιπαρέλθουν, προκειμένου να έλθουν σε συνάντηση με το θύτη τους, αμφιβάλλουν εύλογα για την πρόθεση του τελευταίου, που μπορεί να εκφράζει τη συγγνώμη του, αλλά τα κίνητρά του στηρίζονται λιγότερο στη μεταμέλεια και περισσότερο στο προσωπικό του συμφέρον. Οι ανωτέρω προβληματισμοί επιβεβαιώνονται από σχετική έρευνα^[14], στην οποία αναφέρεται ότι οι δράστες ανησυχούσαν περισσότερο για την ποινή τους σε σχέση με την συνάντησή τους με το θύμα, ενώ απέβλεπαν στην αποκατάσταση του ονόματός τους, παρά στην αποκατάσταση της βλάβης του θύματος.

Δεν πρέπει να παραβλέπεται, ωστόσο, η δυναμική αποκατάστασης που αναπτύσσεται, όταν το θύμα γνωστοποιεί το αδίκημα και λαμβάνει υποστήριξη από τους αρμόδιους φορείς, αλλά και τους οικείους του και την κοινωνία. Το θύμα έχει τη δυνατότητα να εξιστορήσει τα πραγματικά περιστατικά, να εκθέσει τις ανάγκες του, οι οποίες θα τύχουν αναγνώρισης, και με αυτόν τον τρόπο αποκτά ενδυνάμωση, η οποία οδηγεί ευχερέστερα στη θεραπεία του. Οι αρχές της αποκαταστατικής δικαιοσύνης συμβάλλουν στην αναγνώριση εκ μέρους του θύτη της προσβολής, αλλά και στη δικαίωση του θύματος, το οποίο δεν κατηγορείται, αλλά απαλλάσσεται από τα αισθήματα της ντροπής και της ενοχής, δεδομένου ότι η διαδικασία δέχεται a priori ότι το θύμα έχει υποστεί την επίθεση. Αντίθετα, με το παραδοσιακό ποινικό σύστημα το θύμα είναι υποχρεωμένο να βιώσει πάλι την επίθεση μέσα από την κατάθεσή του και, όταν απαιτείται από το εκάστοτε νομικό πλαίσιο, να ‘απολογηθεί’ ενώπιον των παραγόντων της δίκης, όπως εισφέρεται μέσα από εμπειρίες γυναικών, που έχουν υποστεί επίθεση.

Καταλήγοντας, η άποψή μας είναι ότι δεν θα πρέπει να είναι πραγματικό το δίλημμα: αποκαταστατική δικαιοσύνη ή παραδοσιακή ποινική δικαιοσύνη. Τα εμπλεκόμενα μέρη θα πρέπει να έχουν τη δυνατότητα επιλογής, προς τούτο ενδείκνυται η εφαρμογή της πρώτης συμπληρωματικά με τη δεύτερη.

[1] Barton Ch., «Theories of Restorative Justice: four explanations for why restorative justice processes work» 2000.

[2] Δηλαδή, τα αποτελέσματα ήταν ενθαρρυντικά για τη διαδικασία της αποκαταστατικής δικαιοσύνης. Έρευνα που εξήχθη από Bonta J., Wallace- Capretta Suz., Rooney J., Mconey K., «An outcome evaluation of a restorative justice- alternative to incarceration», Contemporary Justice Review 2010.

[3] G. Maxwell, Al. Morris και T. Anderson «Community Panel Adult Pre-trial Diversion: Supplementary Evaluation», Department of the Prime Ministry and Cabinet, Ιnstitute of Criminology, Victoria University, Wellington, 1999

[4] Schmid Donald J «Restorative Justice: A New Paradigm for Criminal Policy», Victoria University of Wellington Law Review 2003.

[5] Heather Strang «Restorative Justice Programs in Australia: A Report to the Criminology Research Council» 2001

[6] Η οποία αποτυπώνεται στο άρθρο τους, «The Effectiveness of Various Restorative Justice Interventions on Recidivism Outcomes Among Juvenile Offenders» 2016, sagepub.com

[7] Handbook for Legislation on Violence against Women, United Nations 2009.

[8] Drost Lisanne and others, «Restorative Justice in Cases of Domestic Violence. Best practice examples between increasing mutual understanding and awareness of specific protection needs» 2015.

[9] Edwards Alan and Sharpe Susan, «Restorative Justice in the Context of Domestic Violence: A Literature Review», Mediation and Restorative Justice Centre 2004.

[10] Victim Impact Panel (VIP)

[11] Edwards Al. and Sharpe S., «Restorative Justice ό.π. ανωτέρω.

[12] Marsh F., Wager N. M. Restorative justice in cases of sexual violence: Exploring the views of the public and survivors, Probation Journal 2015.

[13] Koriat Inbal P.- Chalamish Carmit K., The me too movement and restorative justice: exploring the views of the public, Journal Contemporary Justice Review, Issues in Criminal, social and restorative justice 2020.

[14]Daly, K, Stubbs J., «Feminist engagement with restorative justice», Journal Title Theoretical Criminology 2017.