Ε.Βερβεροπούλου, σύγκριση παραδοσιακού ποινικού συστήματος και αποκαταστατικής δικαιοσύνης

Σύγκριση παραδοσιακού ποινικού συστήματος και αποκαταστατικής δικαιοσύνης

Ελένη Βερβεροπούλου,

Ειρηνοδίκης

     1. Δίκαιη ποινή.

    Η παραδοσιακή ποινική δικαιοσύνη εστιάζει στην εγκληματική πράξη, στο πρόσωπο που τη διέπραξε και στην ποινή που του αξίζει. Η επιβολή της κατάλληλης και δίκαιης ποινής στο δράστη στηρίζεται στην εφαρμογή της ανταποδοτικής θεωρίας και της αρχής της αναλογικότητας της ποινής σε σχέση με τη σοβαρότητα του αδικήματος. Στις ανταποδοτικές θεωρίες για την εφαρμογή της αρχής της αναλογικότητας εστιάζεται το ενδιαφέρον σε αντικειμενικά κριτήρια. Εφόσον κρίνεται ότι έχει τελεστεί η αξιόποινη πράξη, είναι επιτρεπτή η τιμωρία στο δράστη και επιβάλλεται η κατάλληλη ποινή για το έγκλημα, η δε επανόρθωση έχει την εκδοχή της εκδίκησης για το θύμα. Από πλευρά ηθικής, επιβάλλεται η δίκαιη ποινή, χωρίς να ενδιαφέρουν τα αποτελέσματα αυτής στον κοινωνικό χώρο, δίνοντας βάρος στην πράξη του δράστη και όχι ιδιαίτερα στα στοιχεία της προσωπικότητας αυτού.

     Με την οπτική της αποκαταστατικής δικαιοσύνης, το ενδιαφέρον εστιάζεται στο πρόσωπο που έχει ζημιωθεί, στις ανάγκες του και στο πρόσωπο που έχει υποχρέωση από τη ζημία αυτή. Τα μέτρα αποκατάστασης θεωρούνται ποινή, συνδυάζονται με την ομολογία ενοχής του δράστη και αναγνώρισης της απαξίας της πράξης του, με την υπόσχεση από μέρους του ότι δεν θα επαναλάβει την αξιόποινη πράξη στο μέλλον. Το έγκλημα δεν αντιμετωπίζεται ως ιδιωτική υπόθεση, αλλά ως μία πράξη που θέτει σε κίνδυνο, τόσο τη σχέση του δράστη και της λοιπής κοινωνίας, όσο και την ίδια τη βάση της τελευταίας. Η ευρύτερη κοινωνία επεμβαίνει, για τη προάσπιση των δικαιωμάτων των δύο μερών και τη διατήρηση της ισορροπίας μεταξύ τους, με την οργάνωση της διαδικασίας και την επικύρωση από τον δικαστή των αποτελεσμάτων της συμφωνίας του δράστη και του θύματος για την αποκατάσταση της ζημίας του τελευταίου. Στην επανόρθωση, αμβλύνοντας τα αρνητικά συναισθήματα του θύματος και των συγγενών του, μέσα από την έκφραση αυτών και την επικοινωνία τους με το δράστη. Στην επανένταξη, από τη σκοπιά του δράστη, με τη συνειδητοποίηση του πόνου που προκάλεσε η πράξη του και τις επιπτώσεις που είχε στους άλλους.

     2. Ευθύνη του δράστη

    Το εννοιολογικό πλαίσιο για την αποκαταστατική δικαιοσύνη εκκινεί από τη διαπίστωση ότι έγκλημα είναι η βλάβη σε πρόσωπα και σχέσεις. Στη συνέχεια, οι παραβιάσεις δημιουργούν υποχρεώσεις. Εξ αυτού παρέπεται ότι η δικαιοσύνη περιλαμβάνει το θύμα, το θύτη και την κοινωνία, η απονομή της οποίας αναγνωρίζει τις δημιουργηθείσες ανάγκες και υποχρεώσεις, το οποίο θα οδηγήσει σε επανόρθωση. Η βλάβη που προξένησε το έγκλημα παράγει την ανάγκη επανόρθωσης της βλάβης και η επανόρθωση παράγει την ευθύνη για θετική δράση, προκειμένου να αναζητηθεί ικανοποίηση των αναγκών αυτών Η αποκαταστατική δικαιοσύνη, λοιπόν, είναι κάθε πράξη της οποίας πρωταρχικός στόχος είναι η απόδοση δικαιοσύνης, μέσω της επανόρθωσης της βλάβης που προκλήθηκε από το έγκλημα.

     Στο παραδοσιακό σύστημα απονομής δικαιοσύνης, οι δικονομικές δικλείδες που τίθενται για την προστασία των δικαιωμάτων των δραστών, δίνουν πολύ λίγες ευκαιρίες να αναγνωρίσουν οι τελευταίοι την ευθύνη για τις πράξεις τους, ενώ αντιθέτως δίνουν πολλά κίνητρα για να μείνουν τούτοι παθητικοί στη διαδικασία. Οι διασκέψεις της αποκαταστατικής δικαιοσύνης ενθαρρύνουν τους δράστες να αποδεχτούν την ευθύνη τους. Με δεδομένο ότι ο θεσμός αυτός μετατοπίζει το ποινικό ενδιαφέρον από την τιμωρία στην ευθύνη, την αποκατάσταση και την θεραπεία, οι θύτες συνειδητοποιούν ότι σημαντικό βήμα για την θεραπεία τους και την επανένταξή τους είναι η ανάληψη ευθύνης για τις πράξεις τους.

     Εκκινώντας από τη διαπίστωση ότι το έγκλημα, ως βλάβη ή ζημία του θύματος, αποτελεί τη δράση, αναπόφευκτα προκαλείται και η αντίδραση σε αυτό, δηλαδή η ανάγκη για αποκατάσταση της βλάβης. Εξάγοντας όμως επιχειρήματα από την έννοια της βλάβης, αναλύοντας την ψυχοσύνθεση του θύματος, σημαίνον ρόλο διαδραματίζει η ανάγκη του θύματος να ακουστεί, ώστε να διαπιστωθεί το λάθος του δράστη και να επαληθευτεί με συγκεκριμένη διαδικασία. Από τη μία πλευρά, λοιπόν, υφίσταται η ανάγκη του θύματος να συγχωρέσει το δράστη, αλλά όχι να ξεχάσει την πράξη, όπως επίσης να λάβει διαβεβαίωση ότι δεν θα επαναληφθεί η ίδια προσβολή και εν τέλει να ικανοποιηθεί η ανάγκη της ασφάλειας που έχει διαταραχθεί και της απονομής της δικαιοσύνης. Η ανάγκη ως προς το δράστη, συνδέεται με την ευκαιρία που του δίνεται μέσω της αποκαταστατικής δικαιοσύνης να αναγνωρίσει το λάθος του, να εκφράσει τη λύπη του προς το θύμα, και μέσα από την υπεύθυνη πλέον συμπεριφορά του να γίνει δέκτης αποδοχής και υποστήριξης από την κοινωνία. Με την αναγνώριση του λάθους του, ο δράστης αντιλαμβάνεται την αίσθηση της δικαιοσύνης και αποκτά ελπίδα για το μέλλον.

     Συγκρίνοντας τη διαδικασία της παραδοσιακής και της αποκαταστατικής δικαιοσύνης, παρατηρείται ότι στην πρώτη ο δράστης αποστασιοποιείται από την πράξη του και τείνει να δικαιολογεί τη στάση του, ενώ στη δεύτερη δίνεται έμφαση στην ηθική σύνδεση μεταξύ της συμπεριφοράς του δράστη, του αποτελέσματος που αυτή προκαλεί με τη στενή έννοια του όρου και εν συνεχεία των συνεπειών της πράξης του σε άλλους, ήτοι το θύμα ή τα θύματα.

     Μέσα όμως από μία διαδικασία, όπου εφαρμόζεται η αποκαταστατική δικαιοσύνη και οι αρχές πάνω στις οποίες στηρίζεται, στην οποία συμμετέχουν ο θύτης και το θύμα, αναδεικνύεται το όφελος για τα μέλη της κοινωνίας με αντανάκλαση στην τελευταία. Το αποτέλεσμα αυτό επέρχεται, επειδή διδάσκεται, μέσα από τις διαδικασίες που εφαρμόζονται, ότι η έκφραση από τη μεριά του θύτη των τύψεων που αισθάνεται για την πράξη του και της μεταμέλειάς του και από τη μεριά του θύματος της συγχώρεσης, επιτυγχάνεται η κοινωνική και ηθική ανάπτυξη και των δύο μερών. Οι δύο πλευρές μαθαίνουν από τα λάθη και τις επιλογές των ίδιων και των άλλων.

     Με βάση τις ανωτέρω διαπιστώσεις, η διαδικασία της αποκαταστατικής δικαιοσύνης κάνει τη διαφορά. Τούτο συμβαίνει, καθώς επιδιώκεται η συμβολική επανόρθωση τουλάχιστον ισότιμα, που ικανοποιεί κατ’ αποτέλεσμα και τα δύο μέρη.