Κ.Κουτσογεώργος, Μοναξιά και ελευθερία

Μοναξιά και ελευθερία

Κωνσταντίνος Κουτσογεώργος

Εφέτης

Αν επιχειρούσαμε να αναζητήσουμε την  ακριβέστερη και πληρέστερη περιγραφή του ιδεώδους μιας απόλυτης, καθολικής ελευθερίας ίσως θα ήταν αδύνατο να μην καταλήξουμε να χρησιμοποιήσουμε την φράση «δε φοβάμαι τίποτα, δεν ελπίζω τίποτα, είμαι λεύτερος» που βρίσκεται χαραγμένη στον τάφο του Ν. Καζαντζάκη στα ενετικά τείχη στον προμαχώνα Μαρτινέγκο που είναι το υψηλότερο σημείο του Ηρακλείου Κρήτης. Μέσα από τη φράση αυτή, η οποία ήταν  επιθυμία του δημιουργού της να χαραχθεί στον τάφο του, αναδύεται  μια ύπαρξη απολύτως απαλλαγμένη από οποιονδήποτε θετικό ή αρνητικό καταναγκασμό προερχόμενο  είτε από τις δεσμεύσεις και υποχρεώσεις που συνδέονται με την  συνεχή επιδίωξη στόχων, η οποία  παρακινείται από την ελπίδα ότι θα  επιτευχθούν είτε από τους κάθε είδους περιορισμούς στους οποίους υποβάλλεται  ο άνθρωπος που φοβάται. Ποιος θα μπορούσε  να αρνηθεί  ότι η θεωρητική σύλληψη   μιας ύπαρξης σαν αυτή η οποία δεν περιορίζεται ούτε δεσμεύεται από οτιδήποτε είναι μια απολύτως ελεύθερη ύπαρξη, αφού είναι απαλλαγμένη από κάθε είδους καταναγκασμό; Το ίδιο βέβαιοι όμως θα ήμασταν ότι μια παρόμοια  ύπαρξη θα ήταν αδύνατον να  απαλλαχθεί  από όλους τους  στοιχειώδεις αυτούς καταναγκασμούς και περιορισμούς που ταυτίζονται με την ζωή μας χωρίς παράλληλα  να απαρνηθεί  κάθε ανθρώπινη σχέση και επικοινωνία, χωρίς να αναζητήσει την απόλυτη μοναξιά. Εύκολα  κατανοούμε γιατί  ο Ν Καζαντζάκης επέλεξε να σημαδέψει με την φράση του αυτή τον θάνατο  ταυτίζοντας την μοναξιά  του ανθρώπου που ως φυσική  ύπαρξη  έχει αποσυρθεί από τον κόσμο με την απόλυτη, αλλά απολύτως αδύνατη ελευθερία.

Μια άλλη όμως περισσότερο ορθολογική και λιγότερο ακραία ερμηνεία της ίδιας φράσης μας παραπέμπει στον πυρήνα της πνευματικής ελευθερίας    που αποτελεί το θεμέλιο κάθε άλλη μορφής  ελευθερίας. Με την έννοια   αυτή η συγκεκριμένη φράση υπογραμμίζει  την ανάγκη να απαλλάξουμε τον εαυτό μας  από κάθε προκατάληψη που κατευθύνει την κρίση  και από οποιονδήποτε  φόβο που περιορίζει το πνεύμα απορρίπτοντας  κάθε  εσωτερική ή εξωτερική επίδραση  που  αποκλείει την ελεύθερη σκέψη και έκφραση.    Η κατάκτηση της ελευθερίας σε αυτή την μορφή της αποτελεί ένα ιστορικό επίτευγμα, το οποίο  θεωρείται δεδομένο  στην εποχή μας. Όμως προηγήθηκαν περίοδοι της ιστορίας του ανθρώπου που η ελευθερία αυτή ήταν απλώς ένα απαγορευμένο ιδανικό. Η ελεύθερη σκέψη είναι αδύνατη χωρίς ελεύθερη κυκλοφορία των ιδεών. Για να επιτευχθεί όμως αυτή η μορφή ελευθερίας προϋποτίθεται ότι έχει διαμορφωθεί, υφίσταται και λειτουργεί  μια οργανωμένη κοινωνία στην οποία  βρίσκονται ενταγμένοι  οι άνθρωποι ατομικά. Μέσα από την αλληλεπίδραση  που ασκεί η επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων  μεταβιβάζονται κάθε είδους πληροφορίες, ιδέες  σκέψεις, αντιλήψεις εκτιμήσεις, κρίσεις που τροφοδοτούν  την σκέψη ώστε στην συνέχεια να παραχθούν νέες. Επομένως δεν υπάρχει οποιοσδήποτε άλλος χώρος  εκτός των διανθρώπινων σχέσεων που αναπτύσσονται σύμφωνα με τους κανόνες της οργανωμένης κοινωνίας, ο οποίος θα  επέτρεπε στον άνθρωπο να αναπτύξει ελεύθερα και να εκφράσει την  σκέψη του.

Αν ανατρέξουμε στις  εποχές όπου  η απελευθέρωση  του ανθρώπου  ήταν  αδιανόητη χωρίς την κατάκτηση της ίδιας  ελευθερίας  για όλους  καταλήγουμε να θεωρήσουμε ακατάληπτη  την αντίληψη που θεωρεί το ιδεατό απομονωμένο  μοναχικό άτομο ως πρότυπο ελευθερίας. Με αυτήν την έννοια κατά την περίοδο των  αγώνων  των Ελλήνων για την εθνική τους απελευθέρωση από την Οθωμανική κυριαρχία η ελευθερία του καθενός ταυτιζόταν με αυτή των υπολοίπων. Κανείς από τους αγωνιζόμενους δεν ήταν δυνατόν να υιοθετήσει τη σκέψη ότι για να κατακτηθεί  και να διαφυλαχθεί η ελευθερία  του χρειαζόταν καθένας να απομονωθεί από όλους τους υπόλοιπους, διότι όπως γνώριζαν όλοι,  μια τέτοια επιλογή θα σήμαινε τον φυσικό αφανισμό του συνόλου. Αλλά και κατά την περίοδο την αρχαίας Αθήνας της εποχής του Περικλή η υψηλότερη εκδήλωση της ελευθερίας  του πολίτη ήταν  η συμμετοχή  του στην συνέλευση της Εκκλησίας του Δήμου.

Η έννοια της ατομικής ελευθερίας εμφανίστηκε  ως αντίδραση στους  περιορισμούς και καταναγκασμούς που  αυθαίρετα χωρίς κανόνες σύμφωνα με την επιθυμία του μονάρχη επιβάλλονταν στους υποτελείς του. Η αντίδραση αυτή εκδηλώθηκε στο χώρο  του πνεύματος από κορυφαίους στοχαστές και φιλοσόφους κατά την περίοδο του Διαφωτισμού, των οποίων η σκέψη κατέληξε στην διαμόρφωση της έννοιας των ατομικών δικαιωμάτων που  προστατεύουν την ζωή, την υγεία, την τιμή και την περιουσία  κάθε συγκεκριμένου ανθρώπου από τις παραβιάσεις που μέχρι την εποχή εκείνη ήταν ανεξέλεγκτες. Με τον τρόπο αυτό το άτομο αναδείχθηκε ως μια διακριτή μονάδα  που χρειαζόταν την προστασία των δικαιωμάτων  του, ώστε να μην υποβάλλεται σε αυθαίρετους καταναγκασμούς  από τους άλλους. Η διάκριση αυτή μεταξύ των ατόμων και η προστασία  των δικαιωμάτων τους αποτελεί αυτονόητο αλλά και αναγκαίο όρο της οργάνωσης κάθε σύγχρονης κοινωνίας, διότι  επιτρέπει την ειρηνική επίλυση διαφορών  οι οποίες σε προηγούμενες εποχές προκαλούσαν βίαιες συγκρούσεις που εξελίσσονταν  σε  αιματηρές  αναμετρήσεις. Παράλληλα η ατομική ελευθερία  αναδείχθηκε  ως έννοια σχετική και οριοθετημένη η οποία  είναι εξίσου απαραβίαστη για τον καθένα που επιβάλλεται να την ασκεί χωρίς να καταργεί την ελευθερία των υπολοίπων. Με τον τρόπο αυτό οριοθετήθηκε και η αμφίδρομη  σχέση  μεταξύ της ατομικής ελευθερίας  και της ευθύνης που την συνοδεύει ώστε να διασφαλίζεται το ίδιο μέτρο ελευθερίας για όλους .

Η σύλληψή του ατόμου  ως ελεύθερης διακριτής μονάδας αναγκαστικά  περιέχει μεταξύ άλλων και την αποδοχή της  μοναχικότητας  ως όρο και  εκδήλωση της απαραβίαστης ελευθερίας του. Δεν θα υπήρχε αλλιώς κανένας τρόπος να αναγνωρίσουμε ότι κάθε  άτομο είναι ελεύθερο να αποφασίζει  εάν, πότε,  πώς και με ποιον θα ανταλλάξει τους συλλογισμούς του ή θα αναπτύξει μια οποιαδήποτε είδους ανθρώπινη  σχέση χωρίς παράλληλα  να αποδεχόμαστε ως θεωρητικά τουλάχιστον  αυτονόητη την πιθανότητα  να επιλέξει για οποιονδήποτε  λόγο να απομονωθεί  εντελώς και διαρκώς από την κοινωνία  σαν τον Ροβινσώνα Κρούσο. Επιπλέον  συχνά η μοναξιά η οποία  προκαλείται από την δημιουργική ανάγκη του ανθρώπου που επιδιώκει να παραμείνει απερίσπαστος,  ώστε να  ολοκληρώσει  ένα  έργο, εμφανίζεται ως  όρος απαραίτητος  ώστε να καλλιεργηθεί η καλλιτεχνική ελευθερία και έκφραση  όπως και η ελευθερία της επιστημονικής έρευνας και δημιουργίας.

Η απόλυτη όμως σύλληψη της μοναξιάς  ως αποκλειστικού χώρου και τρόπου άσκησης της ελευθερίας σε οποιαδήποτε μορφή εμφάνισής της δεν αποδίδει, αλλά αντιθέτως διαστρεβλώνει την μεταξύ τους σχέση. Η αντίληψη αυτή  καταλήγει να  ταυτίζει την ελευθερία με μια ιδεατή κατασκευή παρόμοια με  εκείνη που αποτυπώνεται στην παραπάνω έκφραση του Ν  Καζαντζακη. Με τον τρόπο αυτό η σύλληψη της ελευθερίας υποβαθμίζει την κοινωνική διάσταση   καθενός από τους όρους που την διαμορφώνουν και επιτρέπουν την εκδήλωσή της, αφού και η ίδια η μοναχικότητα δεν έχει απόλυτο χαρακτήρα, αλλά αναγκαστικά προσδιορίζεται από τις κοινωνικές σχέσεις που κάθε άνθρωπος  αναπτύσσει και προκύπτει από αυτές υπό την έννοια ότι η ίδια η εμφάνισή της  αποτελεί μια ειδικότερη μορφή διαβαθμισμένης διακριτής λειτουργικής  σύνδεσης εντός του υφιστάμενου οργανωμένου   κοινωνικού  περιβάλλοντος. Πώς θα ήταν νοητή μια  μοναχικότητα που καταλήγει σε αίτημα απελευθερωτικής απομόνωσης σε ένα σύμπαν  απόλυτης μοναξιάς σαν αυτής του Ροβινσώνα Κρούσου; Επιπλέον όπως έχει ήδη αναφερθεί εμφανίζονται  καταστάσεις  ελευθερίας  και αιτήματα απελευθέρωσης  που αποκλείεται να  κατακτηθούν και να υπάρξουν στο επίπεδο του μοναχικού ατόμου, διότι αποτελούν οργανωτικούς όρους της κοινωνικής συγκρότησης ώστε η συλλογικότητα να αποτελεί  συνθήκη  για την επίτευξή τους .

Τα επιτεύγματα της τεχνολογίας έχουν επιτρέψει την απολύτως ανώνυμη επικοινωνία  μεταξύ των ανθρώπων η οποία ολοκληρώνεται  χωρίς τα διάφορα μέρη που συμμετέχουν σε αυτήν να έχουν ενδιαφέρον να σχηματίσουν οποιαδήποτε άποψη για την ανθρώπινη υπόσταση των  υπολοίπων. Η διάσταση αυτή  της επικοινωνίας από την οποία πλέον έχει αφαιρεθεί εντελώς ο διαπροσωπικός χαρακτήρας έχει συμβάλλει  στην ανάπτυξη μιας αντίληψης που συλλαμβάνει την  ελευθερία ως απρόσωπη εκδήλωση  που αναπτύσσεται  από τον καθένα στον περίκλειστο ατομικό του χώρο, όπου παραμένει εγκλωβισμένος σε απόσταση από τους άλλους,   ανταλλάσσοντας  διάφορα κείμενα με ανθρώπους που δεν γνωρίζει ούτε ενδιαφέρεται να αναπτύξει μια διαπροσωπική σχέση μαζί τους. Μια τέτοια όμως επιλογή προβαλλόμενη σε μια γενικευμένη διάσταση καταλήγει να μεταβάλλει  την αίσθηση και την αντίληψη της ελευθερίας υποκαθιστώντας στη θέση της την κατάσταση μοναξιάς την οποία βιώνει κάθε άνθρωπος που στερείται διαπροσωπικών σχέσεων επικοινωνίας.  Εάν  κυριαρχήσει η αντίληψη αυτή η οποία δεν  διακρίνει την μοναξιά  από την ελευθερία θα προκληθεί η  αλλοίωση ή και η αναίρεση της  αξίας της ελεύθερης ύπαρξης αφού αυτή πλέον θα συνδυασθεί με τα βιώματα, τους φόβους, την ανασφάλεια  και τις συγκρούσεις που κυριεύουν κάθε άνθρωπο που παραμένει κλεισμένος στον εαυτό του.

Επομένως δεν αποκλείεται  ο μεγαλύτερος κίνδυνος που  απειλεί να περιορίσει ή και να καταστρέψει την   ελευθερία  του ανθρώπου  να αποτελεί πλέον η μοναξιά αυτή η οποία ενώ  εμφανίζεται με την μορφή της απελευθέρωσης από τους περιορισμούς και κανόνες τους οποίους   θέτει η διαπροσωπική σχέση μέσα σε μια οργανωμένη κοινωνία δεν   αποτελεί την ατομική υπέρβαση ή και άρνηση αυτών  αλλά  επιβάλλεται ως κυρίαρχος τρόπος ελεγχόμενου συσχετισμού μεταξύ  απόντων που καταστρέφει  την  συλλογικότητα  και την  μοναχικότητα που αναπτύσσεται εντός αυτής.